De hamvraag hier, luidt denk ik: ben je tevreden met je cynisme? Of vind je dat je daar wat aan moet doen? En dat bedoel ik niet uit idealistische motieven, maar louter uit rationele. Het probleem van de cynicus is dat-ie weliswaar ziet hoe en waarom het beter kan, maar het tegelijkertijd volkomen zinloos vindt. Een per definitie onbevredigende tegenstelling. Ik hou overigens vol dat ik niet uit idealisme vind dat de moraal niet geheel te reduceren is tot evolutie, (maar dat vind jij ook, als ik je goed begrijp), maar dat daar gefundeerde redenen voor zijn te geven.
Daar zijn we het eens. Alles wat binnen het kader van de evolutieleer niet acceptabel is, zou leiden tot het einde van de soort. Blijkbaar leidt moraliteit niet tot het einde van de menselijke soort - mogelijk versterkt het zelfs de kansen op overleving. Maar dat betekent nog niet dat je moraal tot evolutie kunt reduceren - maar volgens mij zijn we het ook daar over eens.
Dat zou best eens goed kunnen. Ik denk dat de (materiële) wereld prima zonder moraal kan. Misschien levert het zelfs een meer efficiënte wereld op. Maar dat versterkt precies het punt dat je moraal niet kunt reduceren tot natuur. Vanuit evolutionair oogpunt zou moraal best eens overbodig kunnen zijn. Maar vanuit het oogpunt van een zelfbewust individu, voor wie moreel handelen een intrinsieke waarde heeft, beslist niet. Dat jij een vriend bedriegt, waardoor je zelf beter af ben, is vanuit efficiency en doelmatigheid prima verklaarbaar. Toch hoop ik dat je niet dermate cynisch bent, dat je het niet ervaart als een moreel probleem als die vriend je daar op aanspreekt. En dat dan niet jouw antwoord luidt: ja, maar het was het meest efficiënte wat ik kon doen... Dus zijn excuses overbodig.
Ja, maar het feit dat slechts weinig mensen het doet, kan nog steeds worden gezien als een moreel probleem (zeker als de brand niet al te gevaarlijk is). En we waarderen bovendien mensen die het wél doen. We noemen hen helden. Waarom? Omdat we als morele wezens weet hebben van het goede, zelfs als we er zelf niet naar handelen. Kijk, volgens Kant - toch de kampioen in dit soort van kwesties - zijn we 'bewoners van twee werelden'. Natúúrlijk bedenken we ons wel twee keer voordat we dat gebouw in rennen. Want deels zijn we natuur, overgeleverd aan onze wil te overleven en aan emoties als angst. Daar is ook niks mis mee. Maar deels zijn we ook géén natuur - we voelen ons moreel bezwaard als we niks doen. Zelfs als het volkomen evident is dat je niks kon doen om het kind te redden, denken de meesten tóch 'had ik maar'... Het laat ons hoe dan ook niet onberoerd, zelfs in situaties waarin het evident is dat we niet moreel kunnen handelen - zoals in het geval van dat brandende huis. Waarom? Omdat we morele wezens zijn, en omdat moraliteit zich óók onttrekt van zelfs het meest voor de hand liggende. Daarom geven velen van ons ook geld aan de Filipijnen. De meest voor de hand liggende tegenwerpingen - ja, maar dat is ver van mijn bed, en zo is de natuur nu eenmaal - zijn moreel niet bevredigend.
Nog even verduidelijken: ik zeg niet dat omdat er zoiets is als moraal, dat mensen er ook naar handelen. De naturalistic fallacy zegt precies juist dat. Volgens de naturalistic fallacy heb je natuurwetten - die de materiële causaliteit beschrijven - en morele wetten - die ons vertellen hoe we moeten handelen. De eerste zijn onoverkomelijk: als jij uit het raam springt, dan val je naar beneden. aar de tweede - de morele wetten - zijn helaas te breken. We hoeven er ons niet aan te houden. Het is hooguit een verplichting; als we goed nadenken, beseffen we dat we zo zouden moeten handelen. Maar dan nog hoeven we ze niet te volgen. Dit is het verschil tussen 'is' en 'ought' - de natuurwetten (waartoe ook de evolutietheorie behoort) beschrijven de wereld zoals die is, de morele wet beschrijft de wereld zoals die zou moeten zijn. De tragiek van de moraal is - zoals jij ook al aangeeft - dat slechts een kleine minderheid zich ertoe kan voelen aangesproken. Dat maakt echter de wet - claimt Kant - nog niet minder geldig. Het feit dat slechts weinigen zich ontfermen over Joodse onderduikers, betekent nog niet dat 'dus' de mens zo in elkaar steekt, en het daarom geen moreel probleem meer is. Ik wil het je overigens niet opdringen, ik wil alleen maar zeggen dat dit nu precies een naturalistic fallacy is. 'De mens steekt zo in elkaar, dus er is geen moreel probleem'.
Juist omdat je moraal niet kunt reduceren, maar een intrinsieke waarde heeft, geldt de morele wet zelfs in een wereld waar niemand er zich aan houdt. Zelfs in Auschwitz, geldt de morele wet. Zelfs in een wereld waarin alle mensen zijn gereduceerd tot een middel, of productie-eenheid, geldt de morele wet. De morele wet die - volgens Kant - stelt dat een mens niet slechts een middel is, maar ook altijd een doel op zichzelf.
Ik weet niet of we het zo oneens zijn met elkaar. Dat veel mensen de schouders ophalen, ben ik helemaal met je eens. Ik zal het zelfs nog sterker vertellen, waar je het ook beslist mee eens bent: de moraal wordt vaak misbruikt om machtspolitieke redenen te verdoezelen. Hoeveel mensen zullen geloven dat de VS Saddam Hoessein aanviel omdat hij zo'n groot schender van de mensenrechten was? Het kan zelfs beslist zo zijn dat omdat naties menen te handelen uit universele mensenrechten, ze ook geneigd zijn om hun tegenstander te demoniseren. Zo was Saddam niet slechts een vijand, maar een vijand 'van de mensheid'. Ik hoor het Tony Blair nog zeggen: Saddam opruimen is een 'dienst voor de mensheid'. Maar ja, als de inzet zó hoog is, dan is ook alles geoorloofd. Maximale inzet van wapens, luchtbombardementen etc.
Dat ik probeer rationeel te onderbouwen dat er zoiets is als een moraal buiten de evolutie, wil nog niet zeggen dat ik blind ben voor de gevaren. In tegendeel.
Maar, nogmaals, dat wil niet zeggen dat het geen moreel probleem is, als mensen zich niet houden aan mensenrechten. En ik ben ook wel een stuk optimistischer gestemd over wat wél bereikt is, wereldwijd, dankzij de rationele notie van mensenrechten. Ten eerste leven we in ieder geval binnen Europa in een continent dat een stuk vrediger en meer rechtvaardig is, dan in welke tijd van de geschiedenis ook. Als burgers, zijn we ook niet langer uitgeleverd aan de willekeurige grillen van een dictator. Het vermogen solidair te zijn met medemensen, ja ook met die we niet kennen, is onmiskenbaar toegenomen. Ik geloof beslist in morele vooruitgang. We leven in een meer rechtvaardige wereld dan de Middeleeuwen, een wereld van lijfeigenen en horigen.
Ik sluit niet uit dat zoogdieren een notie van moraal hebben, en ik sluit niet uit dat moraal voor een groot gedeelte evolutionair te verklaren is - in zoverre het inderdaad overleven binnen de groep betreft. Frans de Waal heeft daar ook zeer treffende voorbeelden van laten zien, bij hogere primaten. Het enige waar ik bedenkingen bij heb, is dat moraal daarom tot evolutie (of nut) te reduceren zou zijn. Maar goed, daar heb ik alle argumenten al voor gegeven. Nut doet het hem niet, als jij door een ander mens ter verantwoording wordt geroepen. Je kunt niet tegen een rechter zeggen: 'maar die bankfraude was wel nuttig, edelachtbare... want daardoor heeft mijn groep meer kans op overleven.' Dat het in de praktijk veelvuldig gebeurt, maakt het moreel niet meer aanvaardbaar.
Los van het feit dat ik hierover iets positiever ben, lijken mij dit waardevolle - maar bovenal morele - vragen, die niet bepaald getuigen van cynisme.