Hoezo is er geen theoretische verklaring voor moraal? Misschien maken we er wel meer van dan wat het eigenlijk is. Waarom is de moraal niet te verklaren vanuit een evolutionair perspectief? Natuurlijk, we kunnen het niet 'meten' en 'herleiden naar de bron', dus de discussie zal altijd open-ended blijven.
Wat is moraal? Voor wie doet het wat (goeds)? Volgens mij doet de menselijke moraal vooral iets goeds voor de mens, en dan bij voorkeur voor de mens die het dichtst bij ons staat. We passen de mores die we ons aanmeten niet (of in ieder geval in veel mindere mate) toe op dieren om ons heen, laat staan planten of iets abstracts als 'het milieu' (i.e. de wereld waarin we leven). Sterker nog, we kennen (bewust of onbewust) meer waarde toe aan de situatie van Piet en Jan dan aan die van Pjotr en Janus, laat staan aan die van Mbogwagbe en Shinja (wie?, ja juist). Tegelijkertijd is Pjotr meer begaan met Janus dan met Jan.
Volgens mij is de moraal an sich universeel, en misschien uniek voor mensen (hoewel er gedragsbiologen zijn die dat ontkennen). Maar de toepassing ervan is gericht op de eigen 'soort'. De eerste orde/soort is 'mensen', maar dat gaat maar tot heel beperkte hoogte (wil iedereen die Nike schoenen draagt, Shell benzine tankt, een mobieltje heeft en/of soms naar McDonalds gaat zijn hand opsteken?...dank u). Dan is er het eigen 'ras' of het eigen geloof...de soort-definitie die mensen graag hanteren. Ik denk niet in termen van ras of geloof, en ik denk te weten dat jij dat ook niet doet, maar laten we de meerderheid van de mensen ook in beschouwing nemen. Zo kunnen we door blijven schalen tot het niveau waarop jouw gevoel van moraliteit veel sterker is als het gaat om (bijvoorbeeld) je moeder of je dochter dan wanneer het gaat om die heroïnehoer die je wel eens tegenkomt op weg naar huis (misschien ben jij niet zo, maar laten we dan even stellen dat ik op weg was naar huis...Ik wilde dat zo niet stellen want ik heb geen kinders en mijn moeder is ook al heel wat jaartjes niet meer onder ons).
Moreel bewustzijn is, net als religie, een mechanisme om de stabiliteit en het voortbestaan van jouw groep/soort te waarborgen. De twee gaan vaak hand in hand en zijn ook vaak hand in hand gegaan. Vandaar dat er mensen zijn die claimen dat we het christendom mogen danken voor het morele bewustzijn dat deze prachtige traditie ons mee heeft gegeven. Daar ben ik het dus pertinent mee oneens: Het christendom heeft er (naar mijn idee) een vorm aan gegeven, niet meer dan dat. Sterker nog, ik denk dat de competitie tussen religies heel goed aantoont dat moraliteit een overlevingsprincipe is: Bijna alle religies delen (grofweg) dezelfde mores, maar die gelden alleen voor 'ons'... Hullie, de heidenen, de zondaars, de homo's, de vrouwen, de anderen...ja, die worden niet beschermd door die 'ongeschreven wetten'.
Nogmaals, de oorsprong van, reden voor en het doel van de moraal daar gaan we nooit achter komen. Ik snap alleen niet waarom jij stelt dat er vanuit de evolutie geen plausibele theoretische verklaring zou kunnen zitten?
Goed stuk, maar het zal je niet verbazen dat ik het als verklaring onvoldoende vind overtuigen. Ten eerste heb ik een probleem met het koppelen van evolutie aan (overleving van de) soort. Jij weet dit vast beter dan ik, maar volgens mij is de kern van evolutie niet het overleven van de soort, maar slechts een blinde selectie van genen. Ieder individu zal binnen die selectiedruk streven zijn of haar eigen genen door te geven. Dat kán vervolgens de soort ten goede komen, als een min of meer stabiele genenpoel, maar het is nét een nuanceverschil - zij het niet onbelangrijk.
Ten tweede heb ik meer fundamentele problemen met het reduceren van moraal tot evolutie (wat overigens in de filosofie de 'naturalistic fallacy' wordt genoemd). Het eerste is wat je een inflatie-argument kunt noemen: er is geen principieel verschil meer tussen handelingen om te overleven, en morele handelingen. Het verschil tussen een man die een brandend gebouw in rent om een - voor hem onbekend - kind te redden, of een amoebe die een nóg kleiner micro-organisme vangt - het verschil is hooguit gradueel. Beide worden immers afgezet tegen het nut - het overleven (van individu of soort). Probleem wat ik hiermee heb, is dat er dan ook geen enkele intrinsieke motivatie is om wél dat gebouw in te rennen en dat kind te redden. Je kunt net zo goed zeggen: ach, wat maakt één kind nu helemaal uit. In deze door evolutie causaal gedetermineerde wereld, maken we wel weer andere kinderen. En dit kind was tóch al niet de drager van
mijn genen, dus het is geen verlies. Bovendien: misschien was dat kind gewoon niet handig of slim genoeg. Komt dus óók nog eens de soort ten goede als zijn specifieke genenlijn wordt uitgeschakeld. En ook dát zou je, als je moraal geheel reduceert tot evolutie, als een zuiver moreel argument moeten beschouwen. Immers: de man beschermt zichzelf, zijn genen, en wellicht komt dat zelfs de soort ten goede. Kortom: op élke handeling - immers gericht op overleven - kun je het etiketje 'moraal' plakken, en precies daarom heeft moraliteit niets meer te betekenen.
Ten tweede zou ik hier het
subjectieve argument aan willen toevoegen. Waarom is er een 'ik' (een 'subject', in filosofische termen) dat het op zich neemt om dat kind te redden? Waarom zeg je: ik moet dit doen, wil ik mezelf morgen nog in de spiegel kunnen aan kijken? Waarom helpen mensen uberhaupt wildvreemden? Waarom onderdak geven aan Joden, waarmee je alleen maar jezelf - en je familie - in gevaar brengt? 'Iets' in ons (geweten?) confronteert ons met ons zelf, en zegt: waar sta
jij voor? En je moet handelen, niet omdat het de soort ten goede komt, ook niet jezelf (je kunt er serieus door in gevaar komen), of omdat het nuttig is, maar om het goede op zich
waar jij voor wilt staan.
Volgens Kant is dit precies het moment waarmee de mens zich boven de natuurlijke neiging tot zelfbehoud verheft waardoor de moraal juist
niet evolutionair kan zijn ontwikkeld, en waarop hij pas waarlijk
individu is. Dat wil zeggen: verheven boven wat streeft naar zelfbehoud, soms zelf daar regelrecht tegen in gaan.
Natuurlijk is het goed, als een mens handelt uit zelfbehoud, maar het is louter goed uit nuttige, en niet goed om morele redenen. Hier staan ook nut en plicht tegenover elkaar. 'Goed' uit evolutionaire drijfveren is wat nuttig is (bijvoorbeeld: ter behoud van onszelf, wat uiteindelijk de soort ten goede komt). 'Goed' uit morele drijfveren is wat wij zien als onze
plicht - we moeten handelen, omdat we ons voelen aangesproken. Als persoon, subject, individu. Het 'dient' verder niets, behalve de moraal zelf.
En we zien hoe gedurende de geschiedenis tal van instituties etc. op dit principe zijn gebaseerd. Mensenrechten - en de hele institutionalisering daarvan in verdragen, wetten, organisaties etc. - zijn gebaseerd op het feit dat de mens niet geheel is uitgeleverd aan de (evolutionaire) wetten van causaliteit, maar een
waarde in zichzelf vertegenwoordigt, en daarom rechten toekomt. Deze rechten worden ook niet voor niets universeel geacht, voorbij het belang van een soort.
Nu wil dit niet zeggen dat ik vind dat evolutie in de moraal geheel geen plaats mag krijgen. Uiteraard voelen wij meer affectie voor de onzen, in de eerste plaats onze kinderen of geliefden. Een goed moraalfilosoof neemt dat mee, want in een universele plicht kun je niet wonen. Heel strikt bekeken vanuit een kantiaanse, universele verplichting zouden wij alles moeten opgeven om 'de mensheid' te helpen. En hoewel ik bewondering kan hebben voor mensen die dat doen - die eigen belangen opzij zetten, en bijvoorbeeld vreemden gaan helpen - kun je het niet van mensen verlangen. Dat zou evengoed een onmenselijke moraal opleveren. Maar dát de moraliteit juist op cruciale momenten per definitie het belang van het individu of soort overstijgt, daar ben ik wel van overtuigd.
De vraag is vervolgens wát dan het fundament vormt van een dergelijke overstijging. Kant meende de rede. Maar wat fundeert dan die rede?