Maar het hele idee van hel en verdoemenis is toch ook voor moderne theologische begrippen volstrekt kinderachtig, en niet meer dan een ordinair machtsmiddel geweest om mensen dom en volgzaam te houden? Misschien moeten we 'kerk' en 'religie' tot op zekere hoogte scheiden. 'Kerk' is een instituut, en waar instituties zijn, is er macht en de noodzaak die macht te behouden. Kijk bijvoorbeeld eens hoe giftig Het Vaticaan altijd heeft gereageerd op de vooral in Latijns-Amerika zo populaire bevrijdingstheologie. De bevrijdingstheologen stellen dat 'zonde' een instrument is om de individuele mens te knechten met straffen voor liegen, overspel, moord et cetera. Terwijl de échte zonden de sociale onderdrukking, economische verarming et cetera zijn. Tja, dat kwam Het Vaticaan wel erg slecht uit - want ging ten koste van hun eigen machtspositie. Zo is in de katholieke traditie er altijd een grote spanning geweest, omdat de kerk rijk en machtig was, terwijl Jezus juist materie afzwoer als een belemmering tussen mens en God. Denk ook aan Franciscus, met wie de katholieke kerk nog steeds in de maag zit. Maar die bevrijdingstheologen, Franciscus en ga zo maar door, zijn wel degelijk sterk religieus.
Hetzelfde geldt voor WOII. Kijk, ook mensen die deel uit maken van een religieuze stroming; zijn mensen, ze zijn op te zwepen, te indoctrineren met vijandbeelden et cetera. En natuurlijk is er een lange en zeer problematische geschiedenis van antisemitisme in de katholieke kerk en de islam. Maar in de kern staat de ander haten of zelfs vervolgen volkomen haaks op de boodschap dat God ieder mens heeft geschapen en liefheeft. Er zijn zeer veel verhalen van gelovigen - ook moslims overigens, in Marokko en Tunesië toen die landen onder het met nazi-Duitsland collaborerende Vichy-Frankrijk stond - die door hun devotie joden hielpen.
Nu heb je het over menselijkheid. Maar volgens mij heeft juist het idee van een universele menselijkheid een typisch religieuze oorsprong. Lees daarvoor ook studies over de apostel Paulus, de eerste echte revolutionair, die opkwam voor de onderdrukten en uitgestotenen. Omdat God immers iedereen liefheeft. Een spectaculaire boodschap, in een door het Romeinse rijk gedomineerde wereld, waarin alles draaide om macht, afkomst en elite. Er is een directe lijn van Paulus tot achttiende en negentiende-eeuwse Verlichtingsdenkers, die probeerden om deze boodschap te vertalen tot louter een rationele beschouwing, waar geen God bij nodig was. Maar ook zij komen daar maar heel moeilijk uit.
Je ziet dat als een rode draad door de religieuze traditie: opkomen voor armen, zieken... En ook nu weer: religieuze gemeenten in Nederland die vluchtelingen steunen en helpen. Ik weet dat het niet het enige verhaal is, en dat de geschiedenis van de kerk er eentje is van machtsmisbruik, corruptie, et cetera. Zoals dat nu eenmaal gaat met mensen. Maar ik verzet me wel tegen de reductie van religie tot sprookjes voor het volk. Het is gewoon feitelijk en filosofisch niet waar. Het doet in mijn optiek onrecht aan de vele oprechte en intelligente gelovigen door alle eeuwen heen, die zich juist door de boodschap van schepping én mensheid hebben laten leiden.