De Bondscoach
Maoïst van lichte zeden
Wow, nu schilder jij atheisme af als kinderlijk, ik hoop dat je dat zelf ook inziet? Niet dat ik niet erken dat de wereld bol staat van de simpele zielen, maar door mij te quoten impliceer je mij een beetje met je verhaal. Dat laat ik me niet aanleunen. Daarnaast verwissel je atheisme en oppervlakkig zijn: je zult de religieuze trollen op internet, religieuze botox-lieden en religieuze kansloze vakantievierders de kost moeten geven... Zoals wel eerder in dit topic valideer jij geloven (ook al ben je zelf volgens mij niet religieus) door het allerlei kwaliteiten, eigenschappen en voordelen toe te dichten die volgens mij helemaal niet eigen zijn aan religie, maar aan mens-zijn. Dat ik die leegte, waarin je de zin van het leven bevraagt of intense voldoening en rust haalt uit alleen (of met een geliefde) op een bijzondere plek het "zijn" tot je door laat dringen en tot essentiele gedachten komt, niet ken of kan ervaren omdat ik atheist ben is ronduit beledigend. Dat ik (wat jij dit keer niet aanhaalde) samenlevingszin, zorg en liefde voor voor naasten en je omgeving beleef en belijd is, hoop ik, voor jou geen verrassing. Ik vind het tevens een gotspe om te stellen dat deze dingen (bidden/meditatie/reflectie, "goed/juist" samen leven) "ontwikkeld" moeten/zouden zijn door religies (dat die er dus zonder religie niet zouden zijn) en in mij zijn gevaren door de religieuze nijver van mijn voorouders.
Atheisme is het tegenovergestelde van religiositeit, maar niet van spiritualiteit, en religie heeft geen monopolie op spiritualiteit en de moraliteit. Religie is een huls om spiritualiteit heen en, naar mijn stellige overtuiging, een valse huls (kijk maar eens naar het aantal verschijningsvormen). Bidden is zinvol, maar bidden met god is zinloos: je bid met en voor jezelf (en elkaar). Dit is ook het subtiele punt waar men hier langs elkaar discussieert, vrees ik. Ik juich de activiteiten van de gemiddelde religieuze vereniging van harte toe (samen komen, samen werken, reflecteren: het creeren van cohesie en zingeving). Wat ik niet toejuich is het simpelweg hersenspoelen en bangmaken van "de kudde" met verzinsels´. Je moet niet juist handelen om in de gratie van god te komen, maar omdat het juiste juist is. Dat kun je mensen best uitleggen, daarvoor hoef je niet te liegen tegen jonge kinderen. Tenzij, natuurlijk, de aanname is dat de gemiddelde mens te onderontwikkeld is en bij de neus genomen dient te worden (maar da's een andere discussie).
Om terug te komen op mijn opmerking, ook gezien de smiley, die was enigszins gekscherend, maar met een kern van waarheid: God geeft geen antwoord omdat hij niet bestaat. Je vergelijking met een geliefde die er niet meer is gaat niet op als god nooit bestaan heeft. Er is een verschil tussen er niet zijn en er niet meer zijn. Hetzelfde verschil als tussen levenloos en dood. Dat mensen doen alsof dat verschil er niet is en er op die manier een vorm van soelaas uit halen maakt een en ander wellicht zinvol, maar niet minder onzinnig in die zin dat die mensen zichzelf voor de gek houden.
Hey, omdat ik jou citeer, wil niet zeggen dat ik jou impliceer, mijn excuses als je dat zo opvat. Ik probeerde meer een cultuurschets te geven. Ik wil ook helemaal niet zeggen dat voor atheïsten bepaalde bijzondere ervaringen van 'zijn' niet toegankelijk zijn. Dan zou ik mezelf ook buiten sluiten, en dat kan natuurlijk niet de bedoeling zijn...
Maar om even op je punten in te gaan:
Nee, religie heeft geen monopoly op spiritualiteit. Maar een valse huls vind ik zeer betwijfelbaar. Ik denk dat niet-gelovigen veel wijsheid en inzicht uit religies kunnen halen, mits ze zich er ook serieus in willen verdiepen. Neem nu dat je zegt dat je een aantal activiteiten van religie toejuicht, mits het maar geen hersenspoelen en bang maken is. Daar ben ik het natuurlijk van harte mee eens, maar heeft volgens mij niks met een volwassen beleving van religie te maken. Ik vind het ook opmerkelijk dat in discussies over religie, deze opmerking altijd wordt gemaakt. Het komt op mij over alsof religie een groter gevaar voor hersenspoeling impliceert dan andere zaken op deze planeet. Maar volgens mij is dat betwijfelbaar. Politiek kan ook leiden tot hersenspoeling, zeker in combinatie met ras/volk. Misschien zou je het hedendaagse neoliberale gesternte, met de nadruk op prestatie/succes/uiterlijk/efficiency en de idee dat alles een prijs heeft, óók een vorm van hersenspoeling kunnen noemen. Bovendien een hele gevaarlijke, misschien wel gevaarlijker dan religie. In onze prestatiemaatschappij neemt het aantal burn outs en depressies schrikbarend toe. Er wacht ons een ecologisch drama, omdat we te veel produceren en consumeren. We leven in een samenleving waar enkelen even veel bezitten als de rest. Allemaal tekenen van een onhoudbaar systeem. Dat we er toch aan vasthouden, en zelfs volop meedoen, vind ik best wel een vorm van hersenspoeling. In ieder geval een vorm van onszelf voor de gek houden.
Ik zou zeggen dat een volwassen religieuze beleving ons juist dit leert inzien, en dat we daarvan kunnen leren. Ik denk graag met religie tegen religie in. Een goede religieuze beleving heeft gevoel voor imperfectie en tragedie, waar we veel van kunnen leren. Dat de wereld niet maakbaar is, dat het gaat om introspectie en verdieping, en niet om uiterlijk en materie. Dat de mens eindig is, en verloren raakt in een 24/7 economie, dat ook de planeet eindig is, en we haar in bruikleen hebben, et cetera. Het gaat in religie ook juist om gebruikmaken van je verstand, en niet om kuddegedrag. Ik zou het juist ook eens om willen draaien. Kuddegdrag is bij uitstek niet religieus. Niet écht. Natuurlijk weet ik dat vooral de katholieke kerk eeuwen van indoctrinatie heeft toegepast om de kudde dom en volgzaam te houden. En natuurlijk zie je dat ook bij islamitische terroristen. Maar da's in mijn ogen geen religie, da's politiek. Dat heeft alles met macht te maken. Een echte religieuze ervaring roept juist op uit de kudde stappen, zoals de priesters en paters (en andere gelovigen) die geïnspireerd door hun geloof in de Tweede Wereldoorlog Joden bij hen lieten onderduiken. Omdat ze zich verantwoorden ten aanzien van God. Je vindt deze waardering van het religieuze overigens terug bij filosofen als Kierkegaard en Levinas. Wil dat zeggen dat niet-religieuze mensen deze verantwoording niet nemen? Nee, natuurlijk niet. Maar daarmee is de bijzondere waarde van de religieuze beleving niet opeens waardeloos, of een sprookje.
Je zegt ook: je moet juist handelen om in de gratie van God te komen, maar omdat het juiste juist is. Mooi gezegd, en past volgens mij precies bij een volwassen religieuze beleving. Waarom zou God de mensen hebben geschapen, met een vrije wil bovendien, als het enige dat Hij zou willen eruit bestaat om bij Hem in de gratie te komen? De unieke relatie tot God en het individu impliceert juist dat hij zelf moet onderzoeken wat het juiste is. God kan niet veel meer zijn dan een leidraad, een wenkend figuur in de verte, een aansporing misschien om het beter te doen, maar dat is het (vandaar die leegte). Het lijkt mij niet voor niks dat de Bijbel zo'n voorkeur heeft voor mensen die afdwalen. Jezus hield ook van dronkenlappen, criminelen, hoeren, et cetera. Juist de mensen die zich rechtschapen en in de gratie Gods voordoen, worden in de Bijbel gewantrouwd. Slaafs volgen is geen menszijn; het leven is een dwaaltocht - dat leert religie ons. Maar er is hoop: de hoop op groei en beter worden. Daarom dat het christendom ook een grote intellectuele traditie kent. Middeleeuwse filosofen - die ook zeer religieus waren - behoren niet voor niks nog steeds tot de grootste geesten.
Een ander dingetje hierover: ja, je kunt mensen leren wat juist is, zie de traditie van de ethiek. Maar ook als mensen weten wat juist is, schreef ik ergens hierboven, wil dat nog niet zeggen dat mensen zich daar ook aan houden. Met het verdwijnen van God, is er geen laatste oordeel meer. Zoals Dostojevski schrijft: als God dood is, is alles geoorloofd. Dat is echt een probleem in deze tijd. Hoe krijgen we mensen zo ver dat ze niet alleen weten wat verantwoordelijkheid is, maar er ook naar handelen?
Dan je laatste punt. Je schrijft dat er een verschil is tussen niet zijn (en ook nooit geweest) en er niet meer zijn. Kijk, als niet-gelovige denk ik dat God zo is ontstaan... Als iemand sterft waarvan we veel hielden, hebben wij sterk de neiging om die persoon te idealiseren. Het is zelfs de vraag of de persoon die we ons herinneren, nog wel overeenkomt met de persoon die er ooit was. Ik vermoed, en haal dit ook uit boeken van antropologen die onderzoek doen naar ontstaan van religie en goden, dat dergelijke ideaaltypen uitgroeiden tot eerst een aanbidding van voorouders, dan de creatie van goden. En uiteindelijk tot een monotheïstische God, het allerhoogste ideaaltype. Religieuze mensen met enig verstand zeggen dan tegen mij: dat kan wel zijn, maar hoe komen mensen, met al hun imperfecties en dwalingen, tot zoiets als een hoogste ideaaltype, een idee van morele perfectie? Dat kan niet alleen komen omdat je nog steeds de aanwezigheid van overledenen ervaart; iets maakt dat je er het beste uithaalt, en uiteindelijk een morele maat vindt, die de menselijke tekortkomingen fundamenteel overschrijdt. Ik heb daar als filosoof eerlijk gezegd geen goed antwoord op. In the end heb ik geen antwoord op de vraag waarom mensen, eindig, nietig en feilbaar dat ze zijn, ook zo veel schoonheid, juistheid en waarheid voortbrengen of ontdekken. Er zit een zweem van perfectie in mensen, dat moeilijk is te verklaren uit biologie of natuurkunde alleen. Die zweem is aanwezig, want spoort ons aan om onszelf te verbeteren en de wereld te ontdekken. Tegelijkertijd is ze ook afwezig, want totale perfectie bereiken we nooit. Maar toch verricht ze kleine wonderen. Hoe kunnen mensen ooit het concept van een cirkel bedenken, een volmaakt concept, als je zoiets nergens in de natuur aantreft? Of hoe komt een mens bij muziek, toonsoorten en akkoordenschema's, die harmonieus klinken - maar die je nergens in de natuur aantreft? Hoe komen mensen bij ideeën over broederschap en universele mensenrechten, terwijl de natuur eerder een survival of the fittest is? Ja, ons verstand brengt ons heel ver. Maar het echt inzien, voelen... Dat is een andere, diepere, spirituele ervaring. Hoe komt dat? Religie heeft daar een antwoord op, dat uiteindelijk niet de mijne is, maar waar ik wel van wil leren.